Meclis Araştırması ve Görüşülen Meclis Araştırma Komisyonu Raporlarının Hukuk Devleti İlkesi Bakımından Değerlendirilmesi

Devlet, toplum ve bireylere ilişkin birçok konuda parlamentoda kararlar alınmakta ve parlamenterler bu yolla ortak amaçlar oluşturmaktadır. Parlamentolar siyasal sistemi oluşturan demokrasinin başlıca anayasal kurumlarından biridir. Temeli Osmanlı’daki mahalli idare meclislerine dayanan parlamento, 19’uncu yüzyılın son çeyreğinde Avrupa anayasalarından hareketle meydana getirilen Kanun-i Esasiyle teşkil olmuştur. Bununla birlikte parlamenter denetim yolları da oluşmuş, uygulanmaya başlanmıştır. Çoğunlukla insan haklarının korunması, keyfi yönetimin önlenmesi ve yönetilenlere hukuki güvenlik sağlanması şeklindeki ilkelere dayanan Hukuk devleti, yargısal denetim vasıtasıyla devlet organlarının / faaliyetlerinin hukuka bağlılığının sağlandığı ve insan haklarının güvence altına alındığı devlettir. Türkiye Cumhuriyeti’nin bir hukuk devleti olduğu 1961 Anayasası ile kabul edilmiş ve 1982 Anayasasında bu ilke değiştirilemez hükümler içine alınmıştır. Siyasal iktidarın kontrol altına alınması amacıyla ortaya çıkan tarihsel siyasal mekanizmalardan olan parlamento ve hukuk devleti kavramlarının özünü denetim olgusu oluşturmaktadır. Parlamenter denetim türlerinden biri de yönetimin / yürütmenin yasama organı tarafından denetlenmesi olan meclis araştırmasıdır. Bu çalışmada hukuk devleti ilkesi çerçevesinde meclis araştırması kurumu, görüşülen raporlar doğrultusunda ele alınmıştır. Çalışmamızda meclis araştırma komisyonu raporları incelenerek, meclis araştırmasının hukuk devleti ilkesiyle ilişkisinin olup olmadığı ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Ulusal literatürde Meclis Araştırmasına ilişkin ilk kapsamlı araştırma, Erdal Onar tarafından 1977 yılında yayınlanan “Meclis Araştırması” adlı çalışmadır. Meclis araştırmasının esas konu olarak ele alındığı bir diğer çalışma ise 2007 yılında hazırlanan bir yüksek lisans tezidir. İlgili çalışmada meclis araştırması Türk parlamento hukuku açısından değerlendirilmiştir. Çalışmamızı diğer incelemelerden farklı kılan temel nokta, meclis araştırması konusunun görüşülen komisyon raporları ile birlikte değerlendirilmesidir. Araştırma sonrası hazırlanan raporlar, araştırmanın sonucunu ve tespit edilen hususları ortaya koyar, araştırmayı maddi bir varlığa büründürür. Günümüze değin görüşülen meclis araştırma komisyonu raporlarının tamamı hakkında yapılmış herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Çalışmamızı diğer incelemelerden farklı kılan başka bir nokta ise meclis araştırmasının hukuk devleti ilkesi çerçevesinde ele alınmasıdır. Mevcut kaynakların değerlendirilmesi, raporların analiz edilerek sayısal verilerin oluşturulması ve bu verilerin yorumlanması çalışmamızda uygulamaya çalıştığımız yöntemdir. Bu doğrultuda anayasalar, kanunlar, içtüzükler, parlamento kararları, meclis tutanakları, internet kaynakları ve gazeteler taranmıştır. Bu çalışma 3 bölüm ve sonuç kısmından oluşmaktadır. Bu bölümler şunlardır: Birinci Bölüm: Parlamento, Parlamenter Denetim ve Hukuk Devleti, İkinci Bölüm: Osmanlı-Türkiye Anayasa Tarihinde Meclis Araştırması, Üçüncü Bölüm: Görüşülen Meclis Araştırma Komisyonu Raporlarının Hukuk Devleti İlkesi Bakımından Değerlendirilmesi. Birinci bölümde parlamento, parlamenter denetim ve hukuk devleti kavramlarının tarihsel düşünsel arkaplanı teorik olarak incelenmiştir. Osmanlı-Türkiye anayasa tarihinde uygulanan parlamenter denetim yolları ele alınmış, doktrinde en çok vurgulanan unsurlardan hareketle hukuk devleti kavramı tanımlanmaya çalışılmış, çalışmamızda kullanacağımız hukuk devletinin temelleri tespit edilmiş, hukuk devleti ve parlamenter denetim ilişkisi incelenmiştir. İkinci bölümde meclis araştırmasının teorik ve tarihsel arkaplanı verilmiştir. Ele alınan her dönemde ilgili anayasa ve içtüzük metinleri incelenmiş, ardından uygulamaya bakılmıştır. Anayasa ve içtüzüklerde meclis araştırması hakkında hüküm bulunmadığı durumlarda, parlamento hayatına ilişkin verilerin bulunacağı birincil nitelikte kaynaklar olan meclis tutanakları taranmıştır. Bulunan verilerden hareketle meclis araştırmasının ilgili dönemlerde ne anlama geldiği, ne şekilde gerçekleştirildiği, sonuçlarının ne olduğu belirlenmiştir. Üçüncü bölümün ilk alt başlığında görüşülen meclis araştırması komisyonu raporları genel olarak değerlendirilmiştir. Görüşülen meclis araştırma komisyonu raporları Cumhuriyet Senatosu, Millet Meclisi ve TBMM’de görüşülen raporlar şeklinde tasnif edilmiştir. İncelenen raporlar çeşitli açılardan (önerge sahiplerine, konularına, dil ve sayfa sayılarına, genel kurulda bekleme sürelerine, çözüm önerisi sunup sunmadıklarına, yasama dönemlerine göre) örneklendirilerek analiz edilmiştir. Öncelikle Cumhuriyet Senatosu ve Millet Meclisi’nde görüşülen komisyon raporları verilmiş ve analiz edilmiştir. Ardından her iki mecliste görüşülen araştırma komisyonu raporları karşılaştırılmıştır. Sonrasında TBMM’de görüşülen komisyon raporları analiz edilmiştir. Ardından 1961 Anayasası ve 1982 Anayasası dönemlerinde görüşülen araştırma komisyonu raporları karşılaştırılmıştır. Üçüncü bölümün ikinci alt başlığında ise Cumhuriyet Senatosu, Millet Meclisi ve TBMM’de görüşülen araştırma komisyonu raporları örneklendirilerek hukuk devleti ilkesi açısından ele alınmıştır. Söz konusu raporların, yakın siyasi tarihteki yansımaları ve sonuçları vurgulanmıştır.

Sonuç bölümünde ise bazı tespit ve öneriler sunulmuştur.